Αλέξιος Α’ Κομνηνός

Αριστερά: Ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός ευλογείται από τον Χριστό, (Codex Vaticanus Graecus).

Δεξιά: Μικρογραφία από χειρόγραφο του 12ου αι. (Βατικανό, Biblioteca Apostolica).

Ο Αλέξιος Α’ ήταν γιος του Ιωάννη Κομνηνού και της Άννας Δαλασσηνής. Ήταν εξαίρετος στρατηγός. Εξέχουσα στρατιωτική και πολιτική μορφή, ήταν ο ουσιαστικός θεμελιωτής της δυναστείας των Κομνηνών, μιας από τις ενδοξότερες της βυζαντινής ιστορίας.

Καταγόταν από την μεγάλη αριστοκρατική στρατιωτική οικογένεια των Κομνηνών, που κατείχε μεγάλες εκτάσεις στην Κασταμώνα της Παφλαγονίας. Ήταν τρίτος γιος του Ιωάννη Κομνηνού, αδελφού του αυτοκράτορα Ισαάκιου Α’ Κομνηνού, και της Άννας Δαλασσηνής.

Ο Αλέξιος από πολύ νωρίς κατατάχθηκε στον αυτοκρατορικό στρατό και αντιμετώπισε αρκετούς στασιαστές και διεκδικητές του αυτοκρατορικού θρόνου. Επί Μιχαήλ Ζ’ στάλθηκε ως στρατηγός αυτοκράτορας στην Μικρά Ασία και κατόρθωσε να του παραδοθεί από τους Σελτζούκους Τούρκους ο στασιαστής αρχηγός των Νορμανδών μισθοφόρων Ρουσέλ ντε Μπαγιέλ, Ρουσέλιος κατά Ζωναράν ή Ουρσέλιος κατά την Άννα Κομνηνή), τον οποίο έφερε στην Κωνσταντινούπολη. Το 1078 ορίστηκε αρχηγός του στρατού (δομέστικος των σχολών) της Δύσης από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Γ’ Βοτανειάτη Οι μεγαλύτερες επιτυχίες του ήταν η νίκη και σύλληψη πρώτα του Νικηφόρου Βρυέννιου και αργότερα του Νικηφόρου Βασιλάκιου. Κέρδισε την εύνοια της αυτοκράτειρας Μαρίας της Αλανίας, συζύγου των αυτοκρατόρων Μιχαήλ Ζ’ και Νικηφόρου Γ’ που τον υιοθέτησε και τον βοήθησε στην προσπάθεια ανόδου του στην στρατιωτική ιεραρχία. Το 1081 στασίασε και ο ίδιος με τους αδερφούς του και πήρε το θρόνο από το Νικηφόρο Γ’ μετά από παρότρυνση και με τη βοήθεια του Ιωάννη Δούκα, θείου του Μιχαήλ Ζ’ Δούκα. Μετά από την άνοδό του στο θρόνο παντρεύτηκε την Ειρήνη Δούκαινα, εγγονή του Ιωάννη Δούκα, θείου του Μιχαήλ Ζ’. Για να εξασφαλίσει την υποστήριξη των Δουκών επανέφερε τον Κωνσταντίνο Δούκα, γιο του Μιχαήλ Ζ’ και της Μαρίας της Αλανής ως συν-αυτοκράτορα. Μάλιστα αργότερα τον αρραβώνιασε με την πρωτότοκη κόρη του, Άννα. Η γέννηση του γιου τού Αλέξιου, Ιωάννη, το 1087 τερμάτισε την αναγνώριση του Κωνσταντίνου ως συν-αυτοκράτορα. Ο Κωνσταντίνος, όμως, συνέχισε να έχει φιλικές σχέσεις με τον αυτοκράτορα μέχρι το θάνατό του, περίπου το 1095.

Ο Αλέξιος Α’ ήταν γεννημένος ηγέτης και διπλωμάτης. Με μεγάλη μόρφωση, δραστήριος, ικανός και πανέξυπνος. Κληρονόμησε μια καταρρέουσα αυτοκρατορία και παρέδωσε ένα ισχυρό κράτος. Χειρίστηκε επιδέξια τους σταυροφόρους. Η οικονομική του διαχείριση και η προώθηση των γραμμάτων και των τεχνών ήταν επίσης αξιοθαύμαστες. Ο Αλέξιος Α’ είχε να αντιμετωπίσει μακράν τις περισσότερες εξεγέρσεις στην ιστορία του Βυζαντίου. Ήταν μια τάση που είχε την απαρχή της στην επανάσταση του στρατού το 1057. Από τις πιο σοβαρές ήταν αυτή του Ψευτο-Διογένη.

Η μητέρα του Άννα Δαλασσηνή, μια πολύ έξυπνη και ικανή γυναίκα, τον είχε υπό την επιρροή της για πολλά χρόνια. Είχε στεφθεί παράτυπα και αυτοκράτειρα αντί για τη γυναίκα του Ειρήνη Δούκαινα. Ήταν η κεφαλή της εξουσίας όταν ο Αλέξιος έλειπε σε εκστρατείες.

Το 1082 έκανε συμφωνία ειρήνης με τη Βενετία και παραχώρηση εμπορικών προνομίων.

Το 1085 απέκρουσε την εισβολή των Νορμανδών που είχαν πάρει την Κέρκυρα και το Δυρράχιο, και πολιορκούσαν τη Λάρισα.

Το 1091 με τη βοήθεια Κουμάνων συνέτριψε τους Πετσενέγγους που λεηλατούσαν τα Βαλκάνια.

Το 1095 αναζήτησε δυτική βοήθεια εναντίον των Σελτζούκων. Το αποτέλεσμα ήταν η 1η Σταυροφορία και η λεηλασία των Βαλκανίων από τον όχλο που οδηγούσε ο Πέτρος ο Ερημίτης.

Κατά τα άλλα, άσκησε διώξεις εναντίον Παυλικιανών και Βογομίλων στα Βαλκάνια. Έκαψε δημοσίως στην πυρά τον αρχηγό τους Βασίλειο. Επίσης παραχώρησε την Πάτμο για να γίνει μοναστική πολιτεία.

Ανακατέλαβε τη Νίκαια με τη βοήθεια των σταυροφόρων. Αξιοποίησε την Σταυροφορία και ανακατέλαβε μεγάλο μέρος της δυτικής Μ. Ασίας, καθώς Χίο και Ρόδο.

Η παρακμή διακόπτεται και αρχίζει μια περίοδος, οικονομικής, στρατιωτικής, πολιτιστικής και εδαφικής ανάκαμψης, γνωστή σαν "Κομνήνεια Αναγέννηση". Αλλά αρχίζει η εξάρτηση από τις Ιταλικές θαλάσσιες δημοκρατίες. Επίσης, η παραχώρηση εμπορικών δικαιωμάτων ήταν ένα σοβαρό λάθος.

Ο Αλέξιος Α’ πέθανε στις 15 Αυγούστου του 1118. Είχε ποδάγρα και υπέφερε πολύ πριν πεθάνει.

Η ποδάγρα λοιπόν και η ραγδαία επιδείνωση της σε συνδυασμό με την κόπωση δεκαετιών οδήγησαν τον Αλέξιο Κομνηνό στον θάνατο. Ήδη το 1116 είχε επιδεινωθεί τόσο πολύ ώστε ο Αλέξιος δεν μπορούσε να περπατήσει. Ενάμιση χρόνο μετά τα πρώτα συμπτώματα, σύμφωνα με τον προσωπικό γιατρό του αυτοκράτορα, Νικόλαο Καλλικλή, είχε αρχίσει η μετάσταση. Η επιδείνωση ήταν ραγδαία σε βαθμό που ο Αλέξιος υποχρεωνόταν να παραμένει συνέχεια καθιστός. Φλεγμονές, οιδήματα και διάρροιες ταλαιπώρησαν τον αυτοκράτορα προκαλώντας του περιπλοκές και φριχτούς πόνους, έως ότου εξέπνευσε. Τις τελευταίες ημέρες της ζωής του δεν τις πέρασε σε ηρεμία. Η σύζυγός του, Ειρήνη, και η κόρη του, Άννα, συνωμοτούσαν για να μην τον διαδεχθεί ο γιος του Ιωάννης στο θρόνο, αλλά ο σύζυγος της Άννας, Νικηφόρος Βρυέννιος. Το σχέδιο τους, όμως, απέτυχε. Ο Ιωάννης πήγε μυστικά στο μοναστήρι των Μαγγάνων, όπου βρισκόταν ο πατέρας του και πήρε το αυτοκρατορικό δαχτυλίδι από το χέρι του λίγες ώρες πριν πεθάνει. Ο Αλέξιος ετάφη στη Μονή Παμμακάριστου στην Κωνσταντινούπολη.

Το σθένος που έδειξε ο Αλέξιος στη ζωή του ήταν πραγματικά αξιοθαύμαστο. Αναλύοντάς τον προσωπογραφικά θα μπορούσε κανείς να πει πως ήταν ένας άνθρωπος γεννημένος ηγέτης. Είχε εξάλλου όλα τα χαρακτηριστικά που απαιτούσε η βυζαντινή αυτοκρατορική ιδεολογία από έναν ιδανικό αυτοκράτορα. Ο Αλέξιος ήταν φανατικά ορθόδοξος, όχι από πηγαία πίστη ή εξαιτίας της επιρροής της θρησκόληπτης μητέρας του, αλλά από σκοπιμότητα.

Παρ’ όλο που ο Αλέξιος παρέδωσε στο γιο του, Ιωάννη, ένα σταθερότερο και ισχυρότερο κράτος από ότι το βρήκε το 1081, γεγονός είναι ότι η ενδυνάμωση των δυνατών καθώς και η παραχώρηση υπέρογκων προνομίων στις ιταλικές ναυτικές δημοκρατίες μακροπρόθεσμα έπληξαν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η κόρη του, Άννα Κομνηνή, έγραψε την Αλεξιάδα, ένα βιβλίο που εξιστορεί τα γεγονότα της εποχής του πατέρα της και σε πολλά σημεία τον εξυμνεί.