Ανδρόνικος Δ’ Παλαιολόγος

Αριστερά: Ο Ανδρόνικος Δ’ Παλαιολόγος. Μικρογραφία από την Ιστορία του Ιωάννη Ζωναρά, δεύτερο μισό του 15ου αιώνα, (Biblioteca Estense Universitaria, Μόντενα).

Δεξιά: Σταυράτον του Ανδρόνικου Δ’ Παλαιολόγου. Το σταυράτον υπήρξε αργυρό νόμισμα της ύστερης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Ο Ανδρόνικος Δ’ Παλαιολόγος ήταν πρωτότοκος υιός του Ιωάννη Ε’ και της Ελένης Καντακουζηνής, γεννημένος στις 2 Απριλίου του 1348.

Είχε νυμφευθεί την κόρη του Βουλγάρου τσάρου Ιβάν Αλεξάνδρου των Σρατσιμίρ, Μαρία Κυράτζα (μετέπειτα μοναχή Μακαρία).

Στις 17 Αυγούστου του 1355 η μόλις επτάχρονη Μαρία αποφασίστηκε να νυμφευτεί το συνομήλικό της διάδοχο-αυτοκράτορα, για πολιτικούς λόγους. Για να συναφθεί όμως ένας τέτοιος αρραβώνας και γάμος απαραίτητη ήταν η έγκριση από το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης, οπότε χρειάστηκε ειδική συνοδική απόφαση, ώστε να υπάρχει και η συγκατάθεση της Εκκλησίας. Έτσι, το Πατριαρχείο ευλόγησε το συνοικέσιο, αφού γίνεται προς κοινό όφελος των χριστιανών. Η επιχειρούμενη βέβαια βυζαντινοβουλγαρική συμμαχία δεν τελεσφόρησε, με αποτέλεσμα το 1364 να οδηγηθούν τα κράτη σε ένοπλη σύγκρουση.

Ο Ανδρόνικος ήταν άνθρωπος με ακτινοβολούσα, λαοφιλή αλλά και κενόδοξη προσωπικότητα, που αδημονούσε για την αυτόνομη άσκηση της εξουσίας, (συν-αυτοκράτορας από το 1352) μιας και ο πατέρας του ήταν μόλις 16 χρόνια μεγαλύτερός του.

Αρχικά επιχείρησε να εκμεταλλευτεί την απουσία του πατέρα του σε διπλωματική περιοδεία στο εξωτερικό έως το 1369. Οι αποτυχημένες διαπραγματεύσεις με τον Ούγγρο ηγεμόνα Λουδοβίκο A’, η αισχρή για το λαό υποταγή του Ιωάννη Ε’ στον πάπα Ουρβανό και η ένδεια του αυτοκράτορα κατά την επίσκεψή του στη Βενετία για διευθέτηση οφειλών, δημιουργούσαν στην πρωτεύουσα κλίμα απογοήτευσης και αγανάκτησης προς τον απροκάλυπτα δυτικόφιλο Ιωάννη Ε’. Έτσι ο Ανδρόνικος φανέρωσε έμπρακτα τις προθέσεις του. Όμως αδράνησε προκλητικά, όταν ουσιαστικά ο πατέρας του ήταν όμηρος των Βουλγάρων (Βίντιν, 1366) και χρειάστηκε η επέμβαση του Αμεδέου της Σαβοΐας (εξαδέλφου του Ιωάννη Ε’) για να ελευθερωθεί, αλλά και όταν ο Ιωάννης Ε’ ζήτησε οικονομική βοήθεια, ενώ βρισκόταν στη Βενετία, η συνδρομή του ευπειθούς Μανουήλ ήταν που τελικά έδωσε τη λύση. Επιπρόσθετα οι σχέσεις πατέρα και πρωτότοκου γιου ψυχράθηκαν περισσότερο, επειδή ο Ιωάννης Ε’ συμφώνησε με τους Βενετούς την παραχώρηση της νήσου Τενέδου, μήλο της έριδας μεταξύ των μεγάλων ιταλικών ναυτικών δυνάμεων Βενετίας και Γένοβας, με την οποία Γένοβα συνεργαζόταν μυστικά ο Ανδρόνικος.

Η πρώτη ένοπλη προσπάθεια του Ανδρόνικου να καταλάβει την εξουσία το 1373 απέτυχε.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να φυλακιστεί μαζί με την Μαρία και το μικρό γιο τους, Ιωάννη, αφού τιμωρήθηκαν με τύφλωση. Πρώτα φυλακίζονται στον Πύργο του Ανεμά και στη συνέχεια στη Μονή Καυλέως, συνολικά τρία έτη. Η εκτέλεση της εντολής δεν επέφερε βέβαια πλήρη τύφλωση, μια και σε διάστημα σχεδόν δύο χρόνων η όραση των κρατουμένων επανήλθε σε τέτοια επίπεδα, ώστε να διεκδικήσουν την εξουσία.

Η απόδραση της οικογένειας έρχεται ως επακόλουθο των καλών σχέσεων του σφετεριστή με τους Γενουάτες, αλλά επίσης είναι αξιομνημόνευτη η διαρκής φροντίδα της Μαρίας προς τους πάσχοντες οφθαλμολογικά άντρες, το σύζυγο και το γιο, που θεραπεύονται χάρη και σε κάποια αλοιφή από τους Γενοβέζους.

Το 1376, λοιπόν, ακολουθεί τον Ανδρόνικο στο Παλάτιον, όντες οι δυο τους πλέον το αυτοκρατορικό ζεύγος (για τα επόμενα τρία χρόνια), μιας και ο Ανδρόνικος οργάνωσε πραξικόπημα που αυτή τη φορά πέτυχε. Κέρδισε βέβαια το θρόνο με την υποστήριξη του Μουράτ Α’ στον οποίο είχε υποσχεθεί την Καλλίπολη (που είχε ανακτηθεί το 1366).

Συνέλαβε και φυλάκισε τον Ιωάννη Ε’ και τον αδελφό του Μανουήλ. Έτσι κάθισε στο θρόνο από το 1376 μέχρι το 1379, παρεμβάλλοντας τη βασιλεία του σε αυτή του πατέρα του. Ευνόησε όμως υπερβολικά τους Γενουάτες παραχωρώντας την Τένεδο. Για το λόγο αυτό, Τούρκοι και Ενετοί στράφηκαν εναντίον του και υποστήριξαν ξανά τον πατέρα του. Το 1379 ο Ιωάννης Ε’ και ο Μανουήλ απελευθερώθηκαν, πιθανόν από τους Τούρκους και τους Βενετούς, σταθερά εχθρούς του Ανδρόνικου, λόγω της φιλικής προς τους Γενουάτες πολιτικής του.

Ο Ανδρόνικος ανατράπηκε. Επέστρεψε μετά από συμβιβασμό σαν συν-αυτοκράτορας και διάδοχος το 1381 και του παραχωρήθηκε μια περιοχή στη Σηλυμβρία, καθώς και δικαίωμα διαδοχής στο βυζαντινό θρόνο από το γιο του Ιωάννη. Πέθανε στις 28 Ιουνίου του 1385 χωρίς να γίνει βασιλιάς ξανά.

Ο αιφνίδιος θάνατος του Ανδρόνικου αναγκάζει τη χήρα του, πλέον, να αναλάβει την προστασία του διαδόχου Ιωάννη, όμως την περίοδο 1399-1402 επανέρχεται στην Πόλη με το γιο της που αντικαθιστά προσωρινά τον Μανουήλ. Τελικά κείρεται μοναχή και πεθαίνει λίγο μετά, το 1404.